Kard. Koch: Koncili i Nikesë, pas 1700 vjetësh, flet ende për fenë e sotme

R.SH. / Vatikan

Koncili Kishtar i Nikesë, pas 1700 vjetësh, flet ende për fenë e krishterë në realitetin e sotëm.

nga kardinali Kurt Koch

Në vijim të Jubileut 2025 - Vitit Shenjt shpallur nga Papa Françesku, me  synim që të ringjallë shpresën e krishterë - do të kremtohet edhe 1700 vjetori i Koncilit të parë Ekumenik në historinë e Kishës, mbajtur në Nikè në vitin 325. Ky përvjetor ka përmasa të rëndësishme ekumenike, të cilat mund të shihen edhe në faktin se Ati i Shenjtë shprehu dëshirën për të shkuar në Nikè e për ta kremtuar këtë përkujtim së bashku me Patriarkun Ekumenik, Bartolomeun I. Për këtë festë po përgatitet edhe Komisioni i Fesë dhe Rendit, i Këshillit Botëror të Kishave.

Shpallja e përbashkët e fesë së krishterë

Me rëndësi ekumenike, para së gjithash, janë çështjet doktrinore të trajtuara nga Koncili, të përmbledhura në "Deklaratën e 318 Etërve". Me të, Etërit shpallën besimin e tyre në "një Zot të vetëm”:

Besoj në një Hyj të vetëm,

Atin e gjithëpushtetshëm, Krijuesin e qiellit e të tokës,

të gjitha sendeve që shihen e nuk shihen.

Edhe në një Zot të vetëm, Jezu Krishtin,

një të vetmin Birin e Hyjit,

i lindur prej Atit para të gjithë shekujve.

Hyj prej Hyjit, Dritë prej Drite, Hyj i vërtetë

prej Hyjit të vërtetë.

I lindur, jo të krijuar, i njëgjëjtë me Atin:

Nëpërmjet të cilit u krijuan të gjitha sendet…

E në letrën e Sinodit drejtuar Egjiptianëve, Etërit njoftuan se objekti i parë i vërtetë i studimit ishte fakti se Ariusi dhe pasuesit e tij qenë armiq të fesë së krishterë dhe e kundërshtuan ligjin, e për këtë arsye ata pohuan se kishin "vendosur njëzëri ta mallkonin doktrinën e tij në kundërshtim me fenë e krishterë, thëniet dhe përshkrimet e tij blasfemuese, me të cilat e fyu të Birin e Zotit". Këto thënie përvijojnë kontekstin e Besojmës, formuluar nga Koncili kishtar e Nikesë, i cili shpalli fenë në Jezu Krishtin, si Bir i Hyjit, "i njëgjëjtë me Atin".

Sfondi historik është ai i një mosmarrëveshjeje të dhunshme në krishterimin e asaj kohe, veçanërisht në pjesën lindore të Perandorisë Romake. Nga kjo del se, në fillim të shekullit IV, çështja kristologjike qe bërë problemi kryesor i monoteizmit të krishterë. Polemika vërtitej kryesisht rreth pyetjes se si mund të pajtohej feja e krishterë në Jezu Krishtin si Bir i Zotin - me besimin po aq të krishterë në një Zot në kuptimin e rrëfimit monoteist. Teologu aleksandrin Arius, në veçanti, mbrojti një monoteizëm rigoroz, në përkim me mendimin filozofik të kohës dhe, për të ruajtur një monoteizëm kaq të ngurtë, e përjashtoi Jezu Krishtin nga koncepti i Zotit. Në këtë këndvështrim, Jezu Krishti nuk mund të ishte “Biri i Zotit” në kuptimin e vërtetë të fjalës, por vetëm një qenie e ndërmjetme, që Zoti e përdori për krijimin e botës dhe për marrëdhënien e tij me njerëzit. Etërit e Koncilit e hodhën poshtë këtë model të monoteizmit të ngurtë filozofik të përhapur nga Arius, duke e kundërshtuar atë me besimin se Jezu Krishti, si Biri i Hyjit, është "i lindur prej Atit para të gjithë shekujve”.

Me fjalën homoousios, Etërit e Koncilit donin të shprehnin misterin më të thellë të Jezu Krishtit, që Shkrimi i Shenjtë e dëshmon si Biri besnik i Atit, me të cilin është i bashkuar ngushtë në lutje. Pikërisht në lutje Jezusi duket qartë si Biri i Atit Qiellor. Në Besëlidhjen e Re të Biblës, është Shën Luka ungjilltar ai që e paraqet Jezusin në jetën e tij tokësore si Birin e Hyjit, në lutje të vazhdueshme, që ka si pikëmbështetje ekzistenciale dialogun me Atin qiellor e jeton me Të në unitet të thellë. Jezusi jetoi aq shumë në lutje e nga lutja, sa gjithë jeta dhe vepra e tij mund të përkufizohen si një lutje e vetme.

Pa këtë qëndrim, njeriu nuk mund ta kuptojë fare figurën e Jezu Krishtit. E është pikërisht ajo që Etërit e Koncilit kishtar të Nikesë e kuptuan me ndjeshmëri, duke përdorur termin homoousios për të ofruar interpretimin e saktë të lutjes së Jezusit dhe leximin më të thellë të jetës dhe vdekjes së tij, të shoqëruar në çdo çast nga dialogu me Atin. Me fjalën homoousios, Koncili i Nikesë nuk e "helenizoi" aspak fenë biblike, duke ia nënshtruar një filozofie të huaj, por përkundrazi kuptoi të renë e pakrahasueshme që ishte bërë e dukshme në lutjen e Jezusit drejtuar Atit. Përkundrazi, ishte Arius ai që e përshtati fenë e krishterë me mendimin filozofik të kohës, ndërsa Koncili i Nikesë mori filozofinë e kohës, për të shprehur atë që ishte karakteristikë e fesë së krishterë. Në Besojmën e Nikesë, Koncili u shpreh përsëri si Pjetri - dhe me Pjetrin - në Cezarenë e Filipit: “Ti je Krishti, Biri i Zotit të gjallë” (Mateu 16,16).

Kredoja kristologjike e Koncilit u bë baza e fesë së përbashkët të krishterë. Koncili ka mbi të gjitha, rëndësi të madhe, sepse u zhvillua në një kohë kur krishterimi nuk ishte copëtuar ende nga ndarjet e shumta që do të lindnin më vonë. Besoja e Nikesë është e përbashkët jo vetëm për Kishat Lindore, Kishat Ortodokse dhe Kishën Katolike, por edhe për bashkësitë kishtare të lindura nga Reforma. Prandaj, rëndësia e saj ekumenike nuk duhet të nënvlerësohet. Për të rivendosur unitetin e Kishës, është e nevojshme që të ketë marrëveshje për përmbajtjet kryesore të fesë, jo vetëm ndërmjet Kishave dhe bashkësive kishtare të sotme, por edhe me Kishën e së kaluarës dhe në veçanti, me zanafillen apostolike. Uniteti i Kishës bazohet mbi fenë apostolike, që në pagëzim i transmetohet dhe i besohet çdo anëtari të ri të Korpit të Krishtit.  

Themeli i Ekumenizmit Shpirtëror Kristologjik

Meqenëse uniteti mund të gjendet vetëm në fenë e përbashkët, rrëfimi kristologjik i Koncilit të Nikesë duhet të jetë themeli i ekumenizmit shpirtëror. Kjo është padyshim pleonazëm. Ekumenizmi i krishterë ose është shpirtëror, ose nuk është ekumenizëm. Ja arsyeja pse Dekreti mbi Ekumenizmin i Koncilit II të Vatikanit e quan ekumenizmin shpirtëror "shpirt i të gjithë lëvizjes ekumenike" (Unitatis redintegratio, 8). Kjo u  duk që në fillim të lëvizjes ekumenike, me hyrjen e Javës së Lutjes për Bashkimin e të Krishterëve, nismë ekumenike në vetvete. Lëvizja ekumenike ishte lëvizje lutjeje që në fillimet e saj. Ishte lutja për bashkimin e të krishterëve, që i hapi rrugën lëvizjes ekumenike. Qendërsia e lutjes nxjerr në pah faktin se angazhimi ekumenik është, para së gjithash, detyrë shpirtërore, e pranuar me besimin se Shpirti Shenjt do ta përfundojë veprën ekumenike, që e nisi dhe do të na tregojë rrugën. Kjo është veçanërisht e vërtetë kur ekumenizmi shpirtëror konceptohet dhe zbatohet si ekumenizëm kristologjik, themeli i të cilit është Koncili i Nikesë.

Zemra e ekumenizmit të krishterë qëndron në kthesën e përbashkët të të gjithë të krishterëve dhe Kishave në Jezu Krishtin. Ekumenizmi i krishterë mund të përparojë në mënyrë të besueshme vetëm nëse të krishterët kthehen së bashku te burimi i fesë, i cili mund të gjendet vetëm në Jezu Krishtin, siç pohohet nga Etërit e Koncilit të Nikesë. Në këtë mënyrë, ekumenizmi i krishterë përkon më thellë me vullnetin e Zotit i cili, i njëjtë për të gjithë të krishterët, u lut për unitetin e dishepujve të tij: "Që të jenë të gjithë një gjë e vetme" (Gjoni 17:17). , 21). Çka bie në sy në lutjen e Jezusit, është se nuk u urdhëron unitetin dishepujve të tij, e as nuk e kërkon; përkundrazi, lutet për të duke iu drejtuar Atit qiellor. Kjo lutje zbulon ku qëndron dhe si duhet të bëhet kërkimi ekumenik për të rivendosur unitetin në dritën e fesë.

Ekumenizmi i krishterë nuk mund të jetë asgjë tjetër, veçse pjesëmarrje e gjithë të krishterëve në lutjen meshtarake të Zotit dhe bëhet i tillë, kur të krishterët krijojnë në zemrat e tyre dëshirën e fortë për unitet. Nëse ekumenizmi nuk kufizohet në një përmasë ndërpersonale dhe filantropike, por ka frymëzim dhe themel të vërtetë kristologjik, kjo nuk mund të jetë gjë tjetër, veçse pjesëmarrje në lutjen meshtarake drejtuar Atit nga Jezusit. Përfshihemi kështu, në lëvizjen e lutjes drejtuar Atit qiellor nga Jezusi dhe kështu ne bëhemi një gjë e vetme. Shtëpia shpirtërore e unitetit të krishterë mund të jetë vetëm lutja e Jezusit!

Aktualiteti i Koncilit

Nëse i kemi parasysh këto aspekte të ndryshme të fesë kristologjike të Koncilit të Nikesë, bëhet e qartë, si një imperativ i rëndësishëm i ekumenizmit të sotëm, nevoja për të kremtuar 1700-vjetorin e tij në Bashkësinë Ekumenike të të gjitha Kishave të krishtera, për të rizbuluar dhe ri-forcuar rrëfimin e fesë në Jezu Krishtin. Kjo nevojë lind edhe për një arsye tjetër. Nëse e shikojmë me ndershmëri kontekstin aktual të fesë në gjerësitë tona gjeografike, duhet të pranojmë se gjendemi në një situatë të ngjashme me atë të shekullit IV, pasi jemi dëshmitarë të zgjimit të fortë të prirjeve ariane. Në vitet 1990, kardinali Joseph Ratzinger pa në "arianizmin e ri" sfidën e vërtetë me të cilën po përballej krishterimi bashkëkohor. Fryma e Arianizmit është e perceptueshme mbi të gjitha në faktin se, edhe sot, jo pak të krishterë janë të ndjeshëm ndaj të gjitha përmasave njerëzore të figurës së Jezusit të Nazaretit, por kanë probleme lidhur me rrëfimin kristologjik, sipas të cilit Jezusi i Nazaretit është Biri i njëlindur i Zotit dhe, si rrjedhim, përpara fesë kristologjike të Kishës.

Shpesh sot, edhe në Kishë, si në ekumenizëm, është shumë e vështirë të shohësh te njeriu Jezus fytyrën e vetë Zotit dhe ta besosh si Birin e Hyjit, pasi ka një tendencë për ta parë thjesht si qenie njerëzore, sadoqë jashtëzakonisht i mirë dhe i jashtëzakonshëm. Por nëse Jezusi, siç besojnë shumë të krishterë sot, ishte thjesht njeri që jetoi dy mijë vjet më parë, atëherë ai do të zbriste në mënyrë të pakthyeshme në të kaluarën dhe vetëm kujtesa jonë njerëzore mund ta kthente atë pak a shumë të qartë, në të tashmen. Në këtë rast, Jezusi nuk mund të ishte Biri i vetëm i Hyjit në të cilin vetë Zoti është i pranishëm mes nesh. Vetëm nëse rrëfimi i Kishës është i vërtetë se vetë Zoti u bë njeri dhe Jezu Krishti është Zot i vërtetë dhe njeri i vërtetë dhe për këtë arsye merr pjesë në praninë e Zotit, që përfshin të gjitha kohërat, ne mund ta rrëfejmë atë sot si "konsubstancial me Atin".

Feja e krishterë qëndron ose bie sot me rrëfimin kristologjik të Koncilit të Nikesë. Prandaj, ballafaqimi me këtë Koncil është i rëndësishëm jo vetëm në nivel historik. Përkundrazi, besimi i tij mbetet aktual, madje dhe mbi të gjitha në situatën e sotme të fesë. E  ringjallërimi i rrëfimit të tij kristologjik përfaqëson një sfidë, që duhet pranuar në bashkimin ekumenik.

Kërkimi për një datë të përbashkët të Pashkëve

Koncili i Nikesë është i rëndësishëm nga pikëpamja ekumenike edhe sepse, përveç konfesionit kristologjik, trajtoi edhe çështje disiplinore dhe kanonike, të cilat, të përcaktuara në njëzet kanune, ofrojnë një pasqyrë të mirë të problemeve dhe shqetësimeve baritore të Kishës në fillim të shekullit IV. Këto janë pyetje në lidhje me klerin, me mosmarrëveshjet juridiksionale, rastet e apostazisë, situata e Novatianëve, të ashtuquajturit "të pastër" dhe pasuesit e Palit të Samosatas.

Pyetja më e rëndësishme baritore ishte data e Pashkëve, gjë që tregon se ajo ishte tashmë e diskutueshme në Kishën e hershme dhe se ekzistonin data të ndryshme: veçanërisht në Azinë e Vogël, të krishterët i kremtonin Pashkët në të njëjtën kohë me Pashkët hebraike, më 14 nisan, e, për këtë arsye, njiheshin si Quartodecimans. Në të kundërt, të krishterët e quajtur protopashistë, veçanërisht në Siri dhe Mesopotami, i festonin Pashkët të dielën pas Pashkëve hebraike. Në dritën e kësaj situate, është merita e Koncilit të Nikesë që gjeti një normë uniforme, të shprehur në "Letra drejtuar Egjiptianëve": “Si lajm të mirë, ju komunikojmë edhe marrëveshjen për Pashkën Shenjte: faleminderit për lutjet tuaja, një zgjidhje e lumtur edhe për këtë pikë”. Kjo do të thoshte se festa e Pashkëve duhej të festohej në përputhje me atë që kremtohej ndërmjet romakëve.

Në historinë e krishterimit, një situatë e re u krijua në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, kur Papa Gregori XIII, me një reformë themelore të kalendarit kishtar, paraqiti të ashtuquajturin “Kalendar gregorian”, i cili e parashikonte kremtimin e Pashkëve të dielën pas hënës së parë të plotë pranverore të vitit. Ndërsa Kishat në Perëndim që atëherë nisën ta llogarisnin datën e Pashkëve sipas këtij kalendari, Kishat në Lindje përdorin ende kryesisht kalendarin Julian, i cili ishte bazë e Koncilit të Nikesë. Edhe pse ndërkohë janë diskutuar disa propozime lidhur me një datë të përbashkët për Pashkët, çështja ende nuk është zgjidhur. Koncili II i Vatikanit qe ndalur tashmë në këtë sfidë urgjente baritore në një shtojcë të Kushtetutës mbi Liturgjinë e Shenjtë Sacrosanctum Concilium, shpallur në vitin 1963, duke deklaruar se donte të merrte parasysh "dëshirën e shumë njerëzve për ta parë të caktuar festën e Pashkëve në një të diel të caktuar dhe për të miratuar një kalendar të caktuar". Koncili u deklarua në favor të "caktimit të festës së Pashkëve në një të diel të caktuar” në kalendar. Koncili ishte në favor të "caktimit të festës së Pashkëve në një të diel të shënuar në kalendarin Gregorian, me kusht që të pëlqehej nga të interesuarit, veçanërisht nga vëllezërit e ndarë nga bashkimi me Selinë Apostolike".

Papa Françesku ka mbajtur vazhdimisht të njëjtin qëndrim. 1700-vjetori i Koncilit Kishtar të Nikesë ofron një rast të veçantë për të rishqyrtuar çështjen e datës së Pashkëve, veçanërisht pasi në vitin 2025 festa e Pashkëve do të bjerë në të njëjtën ditë, më 20 prill, si për Kishën Lindore, ashtu edhe për atë Perëndimore. Prandaj është e kuptueshme që në bashkësinë ekumenike u rizgjua dëshira për të shfrytëzuar përvjetorin e madh të Koncilit të Nikesë, si mundësi për të rifilluar dhe shumëfishuar përpjekjet lidhur me  gjetjen e një date të përbashkët të Pashkëve.

Stili sinodal

Nga një këndvështrim ekumenik, Koncili i Nikesë është veçanërisht i rëndësishëm mbasi dokumenton mënyrën se si u diskutua dhe u vendos në stilin sinodal debati i nxehtë i atëhershëm mbi rrëfimin kristologjik ortodoks dhe çështja baritore-disiplinore e datës së Pashkëve. Historiani i Kishës Euzebi i Çezaresë, i cili ishte një nga Etërit e Këshillit, që pa një Rrëshajë të re në Koncilin e Nikesë, theksoi qartë se shërbëtorët e parë të Zotit u mblodhën në Koncil "nga të gjitha Kishat e të gjithë Evropës, Afrikës dhe Azisë'. Prandaj, Koncili i Nikesë mund të konsiderohet si fillimi, në nivelin e Kishës universale, i mënyrës sinodale të diskutimit të çështjeve dhe marrjes së vendimeve.

Kështu, 1700-vjetori i Koncilit të Nikesë duhet parë edhe si ftesë dhe sfidë për të mësuar nga historia e për të thelluar mendimin sinodal, duke e ankoruar atë në jetën e Kishës. Rigjallërimi i sotëm i përmasës sinodale të Kishës nuk duket të jetë diçka e re; përkundrazi, mund të lidhet me traditat sinodale të Kishës së hershme. Ati i famshëm i Kishës Gjon Gojëarti shpjegoi se "Kisha" është emër "që tregon një rrugë të përbashkët" dhe se Kisha e Sinodi janë për këtë arsye "sinonime". Në këtë fushë ne mund të mësojmë shumë nga njëri-tjetri edhe në dialogët ekumenikë, pasi sinodaliteti është zhvilluar në mënyra të ndryshme në Kishat dhe bashkësitë e ndryshme kishtare. Kjo duket qartë, për shembull, në simpoziumet ndërkombëtare ekumenike të organizuara nga Instituti për Studime Ekumenike i Universitetit Papnor të Shën Tomës së Akuinit, në përgatitje për Sinodin e Ipeshkvijve mbi konceptet dhe përvojat lidhur me sinodalitetin në Kishat e krishtera, në Lindje dhe në Perëndim, titulluar “Dëgjimi i Lindjes dhe dëgjimi i Perëndimit”. 

Këto takime tregojnë dukshëm se Kisha Katolike mund të pasurohet me mendimin teologjik dhe përvojat e kishave të tjera në përpjekjen për të ringjallur një mënyrë jetese sinodale dhe për të forcuar strukturat përkatëse, dhe se thellimi i përmasës sinodale në teologji dhe në praktikë i Kishës Katolike përfaqëson një kontribut të rëndësishëm që mund të japë në dialogët ekumenikë, me synimin për të kuptuar më mirë lidhjen e ngushtë ndërmjet sinodalitetit dhe përparësisë. Përmasa ekumenike e sinodalitetit u theksua veçanërisht në Asamblenë e Përgjithshme të Sinodit të Ipeshkvijve. Papa Françesku rikujton vazhdimisht ndërvarësinë e sinodalitetit dhe të udhës ekumenike, duke pohuar se udha sinodale e nisur nga Kisha Katolike duhet të jetë ekumenike, ashtu si udhëtimi ekumenik është sinodal. Prandaj, mënyra se si sinodaliteti paraqitet dhe diskutohet në Kishën Katolike, zhvillohet nga një këndvështrim ekumenik.

Autoriteti i Kishës dhe i Shtetit

Megjithatë, ka një ndryshim themelor, që nuk duhet anashkaluar, ndërmjet përpjekjeve të sotme për të rigjallëruar sinodalitetin, dhe Koncilit të Nikesë. Në pamje të parë mund të duket i parëndësishëm, por rëndësia e tij del në pah veçanërisht nëse e shikojmë nga një këndvështrim ekumenik. Është fakt historik që Koncili i Nikesë u thirr nga një autoritet shtetëror, më saktë nga perandori Kostandin. Konstandini e perceptoi mosmarrëveshjen që kishte shpërthyer rreth rrëfimit kristologjik si një kërcënim të madh për projektin e tij të konsolidimit të unitetit të perandorisë mbi themelin e unitetit të fesë të krishterë. Në mundësinë e një ndarjeje të afërt në Kishë, ai pa kryesisht një problem politik; e megjithatë  ishte mjaft largpamës për të kuptuar se uniteti i Kishës duhej të zgjidhej jo me rrugë politike, por me rrugë kishtare-teologjike.

Për të pajtuar bashkësitë e atëhershme konfliktuale, mblodhi Koncilin I Ekumenik në qytetin e Nikesë, në Azinë e Vogël, pranë banesës perandorake të Nikomedias. Një nga pasojat fatkqija të kësaj përpjekjeje, ishte fakti se pas Konstandinit perandorët, veçanërisht djali i tij Konstanci, ndoqën një politikë të vendosur largimi nga Besojma e Koncilit të Nikesë dhe rrokën përsëri herezinë e Ariusit. Kjo do të thotë se vendimi i Koncilit të Nikesë nuk i dha fund mosmarrëveshjes mbi përkimin e besimit në hyjninë e Jezu Krishtit dhe besimit monoteist të shekullit IV, por rindezi polemikën mbi natyrën e Jezu Krishtit: i përket Zotit - apo krijimit. Madje këto zhvillime e shtynë Vasilin, peshkopin e njohur të Cezaresë, të krahasonte situatën pas Koncilit të Nikesë me një betejë detare gjatë natës, në të cilën të gjithë luftojnë kundër të gjithëve, duke arritur në përfundimin se, si rezultat i mosmarrëveshjeve të koncilit, do të lindte në Kishë "një "çrregullim dhe konfuzion i tmerrshëm" e "i pandërprerë".

Nga pikëpamja ekumenike, është e rëndësishme të theksohet se, për shkak të këtij konteksti historik, koncepte të ndryshme të marrëdhënies ndërmjet Kishës dhe Shtetit u duken në Kishën e Lindjes dhe të Perëndimit. Kishës së Perëndimit iu desh të mësojë nga një histori e gjatë dhe e ndërlikuar se mënyra e duhur për të lidhur marrëdhëniet me shtetin është të sigurohet ndarja ndërmjet të dyve, duke ruajtur partneritetin. Në Kishën Lindore, përkundrazi, një lidhje e ngushtë ndërmjet qeverisjes shtetërore dhe hierarkisë kishtare, e quajtur zakonisht "simfonia ndërmjet Kishës dhe shtetit", u pranua si një model, veçanërisht i dukshëm në konceptet ortodokse të autoqefalisë dhe territorit kanonik. Traditat e ndryshme në formim të marrëdhënieve ndërmjet Kishës dhe Shtetit kanë qenë shpesh sfondi i konflikteve të ndodhura gjatë historisë ndërmjet Kishës Lindore dhe Kishës Perëndimore, që kanë pasur ndikim të rëndësishëm në marrëdhëniet ekumenike. Megjithatë, ato janë ndër temat më pak të diskutuara në dialogun ekumenik deri më sot.

Prandaj do të jetë vendimtare përfshirja e tyre ndër pikat e para të agjendës ekumenike, veçanërisht duke pasur parasysh përvjetorin e madh të Koncilit të Nikesë në vitin 2025. Kështu, 1700-vjetori i Koncilit të Nikesë përfaqëson jo vetëm një rast të frytshëm për të rinovuar, në bashkimin ekumenik, pohimin e fesë në Jezu Krishtin, Birin e njëjtë me Atin, por përbën gjithashtu edhe një sfidë të rëndësishme, përkatësisht atë të trajtimit dhe diskutimit të qartë të problemeve të së kaluarës, të cilat, ende të hapura, nuk janë diskutuar mjaftueshëm në debatet ekumenike të mbajtura deri tani. Nëse mundësia dhe sfida do të pranohen në mënyrë të barabartë, 1700-vjetori i Koncilit të Nikesë mund të jetë vërtet kthesë e madhe për të ardhmen e ekumenizmit.