Greqia, tokë e lashtë e Papëve
R. SH. - Vatikan
Historia e ungjillëzimit në Greqi përkon me zanafillën e krishterimit. Duke nisur nga kjo tokë, kumtimi i Ungjillit u përhap në mbarë Evropën; farët e para të krishtera, që mbinë në Greqi, lidhen me shtegtimet apostolike të Shën Andreut, Shën Palit e Shën Barnabës. Rrënjët e historisë së Kishës lidhen ngushtë me ato të botës greke e takimi i kulturës greke me atë kristiane, është posaçërisht i frytshëm. Shenja e dukshme e kësaj pasurie shihet qartë kur shfletojmë historinë e Papëve: në shekujt e parë pas lindjes së Jezusit, takohemi me dhjetë papë grekë a me origjinë greke. Vijnë të gjithë nga bota helenike, që luajti rol vendimtar jo vetëm në historinë e mendimit përendimor, por edhe në teologji. Papa i parë grek qe Evaristi, vdekur në vitin 108. I dhjeti, Zakaria, që u ul në fronin e Shën Pjetrit në vitin 741. Greqia, djep i qytetërimit e i filozofisë, është edhe tokë e lashtë e Papëve që, pasi e priti me entuziazëm të madh Papën Gjon Pali II, tani ia hapi në dy kanatat portat edhe Papës Françesku.
Evaristi
Shën Evaristi është Papa i pestë i Kishës katolike. Papnia e tij nisi në vitin 96 a 99. Sipas Liber Pontificalis lindi në Greqi (“natione Graecus”) e ishte bir i një judeu nga Betlehemi, me emrin Judë. U ul në fronin e Shën Pjetrit pas Papës Klementi, autor i Letrës drejtuar Korintianëve. “T’i mbajmë sytë ngulur mbi gjakun e Krishtit - lexohet në këtë dokument të lashtë - për të kuptuar sa me vlerë është para Zotit, Atit të Tij”. Papa Evaristi mendohet të ketë vdekur martir nën Trajanin, pasi kishte shuguruar shtatë diakonë. Sipas disa burimeve, trupi i tij u varros në vitin 108, pranë varrit të Shën Pjetrit.
Telesfori
Shën Telesfori, me origjinë greke, është i teti Papë i Kishës katolike. Papnia e tij nisi në vitin 127 a 128. Sipas disa burimeve, para se të arrinte në Romë, kishte jetuar si vetmitar, ndoshta ndërmjet eremitëve të Malit Karmel. Prandaj karmelitanët e konsiderojnë Telesforin anëtar të urdhërit të tyre. Shën Ireneu, e pas tij Euzebi, kujtojnë se Telesfori i mbaroi ditët mbi këtë tokë si martir. Mendohet se prej tij vjen ndër ne agjërimi kreshmor dhe kremtimi i tri meshëve ditën e Krishtlindjes, posaçërisht, Mesha e Mesnatës, me himnin “Gloria in excelsis Deo”. Gjithsesi këto njoftime, ardhur nga thellësia e shekujve, nuk kanë baza të sigurta historike. Portretin e tij mund ta sodisim në veprën, që njihet me emrin Cercchia del Botticelli e që ndodhet në Kapelën Sikstine.
Igjini
Pasardhësi i Shën Telesforit është Igjini, i nënti Papë i Kishës katolike. I lindur në Athinë, vijoi aty studimet filozofike. Pasi arriti në Romë, u vlerësua lart për fenë e për dijen. Në vitin 138 u zgjodh në fronin e Pjetrit. Gjatë papnisë së Tij u përhapën rryma të ndryshme heretike. Papa Igjini dënoi posaçërisht doktrinën e Valentinianit e të Cedronit. Sipas disa burimeve, nën këtë Papë, lindur në Athinë, nisën urdhërat e hjerarkisë kishtare, e posaçërisht, “urdhërat minorë”, shërbesa që i paraprijnë urdhërave të diakonatit e të presbiteratit. Vdiq gjatë sundimit të Anton Pio-s.
Anteri
Papa Anteri është i 19-ti Papë i Kishës katolike. Sipas Liber Pontificalis, është me origjinë greke. U zgjodh në fronin e Shën Pjetrit më 21 nëntor të vitit 235, vit kur u vra perandori Alessandro Severo nga vetë ushtarët e tij, gjatë një fushate kundër fiseve gjermanike. Papnia e Papës Antero zgjati pak më shumë se 40 ditë. Sipas disa burimeve historike, pësoi martirizimin e vdiq në vitin 236. Në vitin 1854 u zbulua varri i tij në katakombet e Shën Kalistit, në Romë.
Siksti II
Ipeshkëv i Romës nga 30 gushti i vitit 257 deri më 6 gusht 258, Papa Siksti II ishte me origjinë greke. Është Papa i 24-t i Kishës katolike. Papnia e tij kujtohet për dy ediktet e perandorit Valeriani. Edikti I i vitit 257 i ndalonte të krishterët të mblidheshin e të hynin ndër varreza. I dyti, i vitit 258, jepte urdhër të ekzekutoheshin menjëherë anëtarët e klerit, që vijonin ta dëshmonin fenë e krishterë. Papa Siksti i mbaroi ditët mbi këtë tokë si martir. Ndërsa po kremtonte misteret e shenjta, duke u mësuar vëllezërve rregullat hyjnore - kujton Martirologu romak - u arrestua me urdhër të perandorit Valerian, nga një mori ushtarësh. Iu pre koka më 6 gusht të vitit 258. Me të pësuan martirizimin edhe katër diakonë.
Euzebi
Euzebi është i 31-ti Papë i Kishës katolike. Papnia e tij, shumë e shkurtër, nisi e përfundoi gjatë sundimit të Maksencit. Në Liber Pontificalis lexojmë se ishte me origjinë greke, bir i një mjeku. U internua në Sicili me urdhër të perandorit, pas trazirave të krijuara nga Lapsit, ata që e mohuan fenë gjatë persekutimeve e që më pas, kërkuan të pranoheshin përsëri në Kishë. Papa deshi t’i pranonte, por iu kundërvu Erakliu. Euzebi vdiq në Sicili, pasi qe internuar. Trupi i tij, i sjellë në Romë, u varros në Katakombet e Shën Kalistit. Papa Damasi shkroi epigramin mbi varrin e tij. Mbi rrasën origjinale prej mermeri të bardhë, shkatërruar më pas nga Gotët - a Vandalët, ruhen vetëm disa fragmente. Sidomos, pjesa e fundit e epigramit: “Erakliu i ndaloi Lapsit të qanin për mëkatet e tyre, ndërsa Euzebi mësoi se duhet të qash për krimet tua”.
Zosimo
I 41-ti Papë i Kishës katolike me origjinë greke, u ul në fronin e Shën Pjetrit më 18 mars të vitit 471. Nga burimet historike mësojmë se katër ditë pas zgjedhjes shkroi një letër drejtuar gjithë ipeshkvijve të Galisë e të shtatë provincave, duke njohur pushtetin e veçantë të ipeshkvit të Arles, Patroklit. E kjo ngjalli ndërmjet ipeshkvijve grindje, që vijuan edhe pas papnisë së tij. Çështje tjetër e përballuar nga Papa Zosimo, ishte herezia pelagjiane, sipas së cilës natyra njerëzore nuk është e prekur nga mëkati i zanafillës. Në vitin 418, vit i vdekjes së tij, hartoi Epistula Tractoria, dokument me të cilin dënonte pelagianizmin, drejtuar Kishave kryesore të Lindjes e të Perëndimit.
Gjoni VI
I 85-ti Papë i Kishës katolike. Lindi në Greqi e u zgjodh papë më 30 dhjetor të vitit 301. Gjatë papnisë së tij Teofilati, ekzark i perandorit Tiberi III, kërkoi të rivendosej në Itali pushteti perandorak. Pas rebelimit të trupave italike, ekzarku Teofilati u dorëzua. Jeta e tij shpëtoi falë ndërhyrjes diplomatike të Papës Gjoni VI. Papa vdiq më 11 janar të vitit 705.
Gjoni VII
Pasardhësi i tij qe Gjoni VII, me origjinë nga Greqia. Zgjodhi këtë emër e u ul në fronin e Shën Pjetrit më 1 mars të vitit 705. Para se të bëhej Papë, u kushtoi prindërve një epitaf, që u ruajt në Kishën e Shën Anastasisë deri në shekullin XV. E dëshmoi dashurinë e tij për artin përmes afreskeve të shumta, që u pikturuan në muret e kishave, sipas dëshirës së tij. Burimet historike kujtojnë se gjatë papnisë, Gjoni VII shuguroi tetëmbëdhjetë ipeshkvij. Ndërroi jetë në vitin 707.
Zakaria
Papa i dhjetë i lidhur me Greqinë është Zakaria. Me origjinë greke, u ul në fronin e Shën Pjetrit pak ditë pas vdekjes së Gregorit III, më 3 dhjetor 741. Që në muajt e parë të papnisë, përballoi çështjen longobarde, duke shkuar personalisht tek mbreti Liutprando, që e kishte radhitur ushtrinë në kufijtë e dukati romak. Papa ia doli mbanesh ta ndalonte përparimin e tij. Madje e bindi t’ia kthente dukatit romak disa nga kështjellat e pushtuara.
Liber Pontificalis, duke përshkruar ngjarjet kryesore të jetës së tij, vë në dukje punimet që bëri në kompleksin e Pallateve Lateranense. I pajisur me kulturë të spikatur, përktheu personalisht nga latinishtja në greqisht “Dialogët e Shën Gregorit të Madh”, që t’i vinte në shërbim të besimtarëve të gjuhës greke, asokohe me shumicë në Romë. Papa Zakaria vdiq më 15 mars të vitit 752.
