Հայ եկեղեցւոյ ծէսը և ծիսակարգը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (ՂԸ)

ՂԸ. Հաղորդում

Այսօր պիտի անդրադառնանք Մակար Եկմալեանի (1856-1905) բազմաձայն Պատարագի մշակման: 

Պատմական Հայաստանի ու Կիլիկիոյ մէջ գործող բազմահազար եկեղեցիներու հնչած երկնառաք ու հոգեզմայլ Պատարագի երգեցողութիւնը, տաղերն ու մեղեդիները անտարակոյս սկիզբը միամեղեդային եղած են, այսինքն՝ բազմաձայն չէին: Ժամանակի ընթացքին, յատկապէս ԺԹ. դարուն, պատարագի միաձայն երգեցողութիւնը եւրոպական կանոններով մշակուած և քառաձայնի վերածուած է առաջին անգամ Հայ երաժշտագէտ և երգահան՝ Մակար Եկմալեանի կողմէ, որ հնաւանդ մայր եղանակներէն ընտրած է չափաւոր նկատուածները և ուրիշ եղանակներ՝ Ն. Թաշճեանի ձայնագրութիւններէն: Թէեւ նախքան այդ, որոշ հոգեւոր երգերու բազմաձայն կատարումներ Կ. Պոլսոյ մէջ թոյլատրուած էին: Այսպէս, 1877-ին, երեսնամեայ երաժիշտ՝ Եկմալեան Ս. Փեթերսպուրկի մէջ լծուած էր իր գլուխ գործոց հանդիսացող Ս. Պատարագի երգեցողութեան ուրոյն մշակումին, որուն վրայ մեծ դեր ունեցաւ յատկապէս ռուս մեծ երաժիշտ՝ Ն. Ռիմսկի Կորսակովը, որուն հսկողութեան ներքեւ պատրաստուած է հայկական Պատարագի բազմաձայնութիւնը: Այդուհանդերձ, երբ կ'ըսուի «Եկմալեան Պատարագ» պէտք է հասկնալ ո՛չ թէ իր կողմէ յօրինուած երաժշտութիւն մը, այլ մեր եկեղեցւոյ մէջ դարեր առաջ յօրինուած և դարեր շարունակ միաձայն երգուած եղանակները, որ իր կողմէ մշակուած և բազմաձայնի վերածուած են: Կոմիտաս վարդապետ բարձր գնահատանք յայտնած է Եկմալեան բազմաձայն պատարագի նկատմամբ, զայն անուանելով «Ներդաշնակութեան անդրանիկ բուրաստան՝ հայ երգեցողութեան ամայի անդաստանին մէջ»: «Արդ, մենք յետ չենք մնացած վսեմ գեղարուեստի և կատարելագոյն երաժշտութեան զարգացումէն: Դէպի կատարելութիւն ձգտելով՝ մենք կ'ուզէինք այսպիսի մշակուած ծրագրով, գեղարուեստական միութիւն ներկայացնող պատարագ մը»[1]: Եկմալեանի Պատարագը բարձր գնահատանքի արժանացած է նաեւ Եւրոպացի անուանի երաժիշտներու՝ Ֆրանց Լիստի (Liszt) և Քամիլ Սեն-Սանսի կողմէ: Այնուամենայնիւ, սկզբնական շրջանին բազմաձայն երգեցողութիւնը խորթ թուեցաւ հաւատացեալ հանրութեան և նոյնիսկ եկեղեցական դասուն. սակայն հետզհետէ անոնք ընկալեցին զայն: 1895-ին, Գէորգ Արք. Սուրէնեանցի միջնորդութեամբ, օրուան Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մկրտիչ Ա. Վանեցիի (Խրիմեան Հայրիկ) հայրապետական կոնդակով՝ Հայաստանեայց Եկեղեցին պաշտօնապէս ընդունեց Մ. Եկմալեանի «Ս. Պատարագը» և այդպէս սկիզբ դրուեցաւ անոր բազմաձայն կատարումին՝ նախապատրաստելով Կոմիտասի երեւան գալը, որուն պիտի անդրադառնանք յաջորդիւ: Հայ Եկեղեցին չէ բաւարարուած մէկ պատարագի չորեքձայնեան երգեցողութեամբ. այլազանութեան համար՝ հայ երգահաններ իրենց հերթին՝ իւրայատուկ մշակումով յօրինած են քանի մը եղանակներու համակարգ, ամբողջական կամ մասնակի կերպով. ինչպէս՝ Կարա-Մուրզա (1886 թ.), Չիլինկիրեան, Գրիգոր Չուլհայեան, Օննիկ Պէրպէրեան, Նշան Սերգոյեան, Էտկար Մանաս, Արա Պարթեւեան, Աշոտ Պատմագրեան, Խորէն Մէյխանաճեան, Հ. Յովսէփ Գալայճեան և ուրիշներ: Մխիթարեան Հայրերէն՝ Հ. Արսէն Այտընեան հայկական պատարագը նուագախումբի ընկերակցութեամբ բազմաձայնի վերածած է Աւստրիացի երաժշտագէտ՝ Յովսէփ Բէօմի ձեւակերպումով և դաշնաւորումով: 1936-ին, Հ. Մովսէս վրդ. Սրապեան ներկայացուցած է Պոլսոյ Մխիթարեան Հայրերու պատարագի երգեցողութեան եղանակները, որոնցմէ շատերը ինչպէս ան կը նշէ՝ նմանութիւն կամ նոյնութիւն ունին Եկմալեանի և Կոմիտասի եղանակներուն և կը յայտնէ թէ անոնք միեւնոյն աղբիւրէ յառաջ եկած են:

[1] Կոմիտաս Վարդապետ, անդ, Էջ 105: