Հայ եկեղեցւոյ ծէսը և ծիսակարգը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (ԻԵ)։

ԻԵ. Հաղորդում

Ողջոյն ձեզ յարգելի ունկնդիրներ

Այսօրուայ մեր հաղորդաշարի ընթացքին՝ պիտի անդրադառնանք Ժամագիրքի հեղինակներուն և հրատարակութեան:

Հայ Եկեղեցւոյ արարողութիւններուն հիմնադիրը Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչը կը համարուի: Ան Կեսարիոյ մէջ դաստիարակուած և ձեռնադրուած ըլլալով,  յունական ծիսական աղօթքներ ներմուծած է հայ ծէսին մէջ:

Հայ ժողովուրդը թէեւ գիր չունէր, բայց բանաւոր կ'աղօթէր «Հայր Մեր»ը, «Փառք ի բարձունս»ը, «Սուրբ Աստուած»ը և այլ մաղթանքներ և աղօթքներ: Հայ Եկեղեցւոյ գործածած Ժամագիրքին սկիզբը արձանագրուած է հեղինակներու անունները հետեւեալ ձեւով «Ժամագիրք Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ, արարեալ Ս. Սահակայ Հայրապետի և Մեսրոպայ վարդապետի, Գիւտոյ և Յովհաննու Մանդակունւոյ»: Ե. դարուն՝ Սահակ Հայրապետ և Մեսրոպ Մաշտոց և իրենց աշակերտները թէեւ թարգմանեցին Յունաց ժամագիրքը, սակայն անոր վրայ աւելցուցին ազգային նկարագիր ունեցող աղօթքներ և մաղթանքներ:

Գիւտ և Յովհան Մանդակունի հայրապետներու յիշատակութիւնը ցոյց կու տայ թէ ժամագիրքի կազմութեան մէջ իրենց մասնակցութիւնը բերած են իբր հեղինակ հայրապետներ: Յովհաննէս Մանդակունի (478-490) գովելի աշխատանք կատարած է. իրեն կը վերագրուին ժամագիրքին մէջ՝ Առաւօտեան ժամերգութեան «Զարթուցեալքս» քարոզը և «Զքէն գոհանամք» աղօթքը և այլ եկեղեցական արարողութիւններ:  

Եզր Կաթողիկոս (631-642), Արեւագալի ժամերգութեան յաւելումը կատարած է ժամագիրքին մէջ:  Յովհան Օձնեցի (717-729) և Խոսրով Անձեւացի (Ժ. Դար), իրենց կարգին ժամակարգութեան աղօթքներուն մեկնութիւն կատարած են: Այնուհետեւ մեր Ժամագիրքը անփոփոխ պահուած է առանց յաւելումներու մինչեւ Շնորհալի Հայրապետ:

Ս. Ներսէս Շնորհալին (1166-1173), իբրեւ բարեկարգիչ կաթողիկոս ծիսական արարողութիւնները բարեկարգեց՝ ուղղելով անոնց մէջ կատարուած խանգարումները և ճոխացուց զանոնք երաժշտական և քերթողական արուեստով: Ան ժամագիրքին մէջ յաւելումներ ըրաւ միայն երգերու բաժնին մէջ. յատկապէս՝ Արեւագալի և Խաղաղական ժամերգութիւնները ճոխացուց, նոր երանգ տալով Հայ Եկեղեցւոյ շարականագրութեան, որոնք թէեւ ժամագիրքի կարգը չփոխեցին, այլ՝ հարստացուցին:

Հայ Եկեղեցւոյ Ժամագիրքը առաջին անգամ հրատարակած է Աբգար Դպիրը 1568-ին Կ. Պոլիս: Իսկ Մայր ժամագիրքը Խաչատուր Կեսարացիի կողմէ հրատարակուած է (1642, Նոր Ջուղա): 1877-ին, Գէորգ Դ. Կոստանդնուպոլսեցի Կաթողիկոսի հովանաւորութեամբ՝ Նիկողայոս Թաշճեան Վաղարշապատի մէջ կը տպագրէ հայկական ձայնանիշերով ժամագիրք. «Երգք ձայնագրեալք ի ժամագրոց Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ» վերնագրով: Հոգեւոր ժառանգութեան և եկեղեցական գիրքերու հրատարակութեան մէջ մեծ ներդրում ունեցած են Մխիթարեան Հայրերը, որմէ ետք, այս ուղղութեամբ Կ. Պոլիս, Երուսաղէմ և Էջմիածին մեծ աշխատանքներ տարած են: Հայ Եկեղեցին հետեւեալ ժամագիրքերը կը գործածէ, մէկը՝ ձեռաց փոքր ժամագիրք և միւսը՝ Ատենի ժամագիրք կամ Մայր ժամագիրք, որ կը ներառէ նաեւ սաղմոսարան և տօնացոյց: Կայ նաեւ դասերու ժամագիրք, որ ընդհանրապէս կը դրուին աջակողմեան և ձախակողմեան դպրաց դասերու գրակալներուն վրայ: Ատենի Ժամագիրքը Եկեղեցւոյ բեմին կեդրոնը կը դրուի գրակալին վրայ և անոր վրայէն քահանան աղօթքները կը կարդայ, սարկաւագը՝ քարոզները և դպիրները՝ փոխերը: Իսկ ձեռաց ժամագիրքը քահանայից դասը և դպիրները կը գործածեն:  Հայ Եկեղեցւոյ ժամագիրքի կողքին կը գործածուին նաեւ Շարակնոց և Ճաշոց, որոնց մէջ ամփոփուած են օրուայ շարականներն ու ընթերցուածները: