Վարդանանց Ճակատամարտը Անցեալին և Ներկայիս

Հայաստանը 387-ին բաժնուեցաւ Յոյն և Պարսիկ պետութիւններուն միջեւ: Տարիներ անց, արեւելահայաստանը կոչուեցաւ Պարսկահայաստան, իսկ արեւմտեան Հայաստանը Յունահայաստան: Պետականութեան կորուստէն յետոյ՝ քրիստոնէական կրօնը և Հայ Եկեղեցին դարձած էին հայոց ինքնութեան միակ խարիսխը: Եղիշէ պատմիչի համաձայն՝ երբ Պարսից Յազկերտ Բ. 439-ին գահ կը բարձրանայ, հայութիւնը տկարացնելու համար Հայոց հռչակաւոր այրուձին Հայաստանէն կը հեռացնէ, զայն ղրկելով Քուշաններուն երկիրը, ինչպէս նաեւ՝ ծանր հարկեր կը պարտադրէ և կրօնի ուրացում կը պահանջէ հայերէն: Այս պահանջը Հայոց գրաւոր կը ներկայացնէ և անոնցմէ գրաւոր պատասխան կը պահանջէ: Հայ նախարարներն ու հոգեւորականները ժողով կը գումարեն Արտաշատի մէջ 449-ին, և կը մերժեն Յազկերտի Բ. կրօնափոխութեան հրամանը, յայտնելով թէ. «Պատրաստ ենք հրաժարիլ Յունաց կայսրէն ու հպատակիլ Պարսից, բայց ո՛չ մէկ գնով կը հրաժարինք մեր կրօնքէն»: Յազկերտը մոլեռանդ էր և կ'ուզէր իր տէրութեան սահմաններուն մէջ գտնուող բոլոր քրիստոնեաները մոգական կրօնքին դարձնել: Արդարեւ, Պարսիկը չբաւարարուեցաւ Հայոց խոստացած քաղաքական հնազանդութենէն, այլ կրօնական հպատակութիւն ալ պահանջեց:
Հայերը տրամադիր չէին Յազկերտ Բ.ի առջեւ կրօնական զիջում կատարելու: Եկեղեցական ու աշխարհիկ իշխանութիւնները, մտաւորականութիւնը, զինուորականութիւնը յստակ գիտակցած էին, որ Յազկերտ Բ. հրովարտակը ուղղուած է ոչ միայն հայոց հաւատքի, այլեւ՝ հայ ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութեան դէմ: Ուստի վերջին խօսքը կը մնար զէնքի ուժին: 450-ի վերջերը, Արտաշատի մէջ գումարուած ժողովի ընթացքին, ուխտապահ նախարարներն ու բարձրաստիճան հոգեւորականները Վարդան Մամիկոնեանը կ'ընտրեն Հայոց սպարապետ, առ ի գնահատանք իր արիութեան, առաքինութեան և աստուածպաշտութեան: Այնուհետեւ 451-ին, տեղի ունեցաւ Վարդանանց ճակատամարտը Տղմուտ գետի ափին, Աւարայրի դաշտին վրայ: ճակատամարտին կը մասնակցէր հայ հոգեւորական դասը, հայ զինուորական և իշխանական դասը, հայ կինը և հայ գիւղացին: Պատերազմը տեւած էր մէկ օր, որու ընթացքին նահատակուած էր Վարդան Մամիկոնեանը, զօրավարներ և 1036 վկաներ: Ճակատամարտէն ետք, հայկական զօրքը կը հեռանայ երկրի խորքերը և կը շարունակէ դիմադրութիւնը: Այնուհետեւ Յազկերտի երկրորդ քայլը կ'ըլլայ եկեղեցական ամբողջ դասը Տիզբոն դատի կանչել և մահուան դատապարտելով՝ զանոնք բանտերու և անապատներու մէջ բնաջինջ ընել: Նահատակուողներուն կարգին էին Ղեւոնդեանք, Հայոց եպիսկոպոսական դասը և անոնց գլխուն՝ Յովսէփ Հողոցմեցի Հայրապետը:
Ի վերջոյ՝ Պարսկական արքունիքը համոզուելով որ հայերուն հնարաւոր չէ ստիպել ուրանալ քրիստոնէութիւնը, կը հրաժարի բռնի կրօնափոխութեան ծրագրէն. Կը թեթեւցնէ հարկերը, կը ճանչնայ Հայաստանի ներքին ինքնավարութիւնը:
Հայոց պատմութիւնը լի է հերոսական դրուագներով, ազգային լինելութեան մաքառումներով, օրհասական դէպքերով և ճակատագրական պայքարներով, սկսեալ հայ ժողովուրդի կազմաւորման օրէն: Վարդանանքը՝ Հայ ժողովուրդի ամենամեծ պայքարն էր, ոտքի կանգնելու իբրեւ ազգային անհատականութիւն իր յատուկ դէմքով, իր յատուկ հոգեւոր կեանքով, իր լեզուով, եկեղեցիով ու մշակոյթով: Ամէն ժամանակաշրջան, իւրաքանչիւր դէպք, դրուագ ու ճակատամարտ ունեցած է իր հերոսը, հերոսները, տիտանն ու նահատակները, բայց ո՛չ մէկը արժանացած է Վարդանանց ճակատամարտին ինկած հերոսներուն անգերազանցելի պատիւին: Այդ պատիւը վերապահուած է Վարդանին և 1036 վկաներուն:

Խորհուրդ և պատգամք Վարդանանց

Վարդանանք ճակատամարտը դարերով եղաւ ու կը մնայ Հայոց մագաղաթեայ պատմութեան ամենալուսաւոր ու ներշնչող իրադարձութիւններէն մէկը: Ո՛չ անոր համար որ Վարդանանք բարոյապէս յաղթեցին կամ պարտուեցան. Այլ պարզապէս անոր համար, որ Վարդանանց ճակատամարտը հայ հոգիի պոռթկումն էր՝ ընդդէմ զրադաշտական պարսիկին: Վարդանանց ճակատամարտը, առաջին հերթին՝ քրիստոնէական հաւատքի և այդ հաւատքով ապրող ժողովուրդի գոյապայքարի անլռելի ղօղանջն է:
Վարդանանց ճակատամարտէն դարեր անց՝ հայ ժողովուրդը թէ՛ իր յուսահատութեան և թէ՛ ուրախութեան օրերուն առաջնորդուեցաւ Վարդանանց հերոսական ոգիով, որովհետեւ անոր մէջ տեսաւ իր կեանքի և գոյութեան իմաստը: Վարդանանց հերոսամարտը այսօրուայ պայմաններէն դիտուած՝ մարդու ազատութեան, արժանապատուութեան և խղճի ազատութեան համար մղուած ամենասուրբ ու նուիրական մարտն է, որ երբեւիցէ տեսած է պատմութիւնը:
Վարդանանց հերոսամարտը կը հանդիսանայ նաեւ մեր ժողովուրդի հոգեւոր արժէքներու պահպանման խորհրդանիշը՝ ի խնդիր մղուած պայքարի: Վարդանանց հերոսական պայքարը է՛ և կը մնա՛յ հայրենասիրութեան գեղեցկագոյն օրինակը: «Վասն հաւատոյ և վասն Հայրենեայց» կարգախօսը Աւարայրի հերոսամարտի մղիչ ուժն էր: Թէեւ անոնք նահատակուեցան, սակայն իրենց մահով նուաճեցին մահը՝ ինչպէս ըրած է Քրիստոս:
Այսօր թէ՛ հայրենիքին մէջ և թէ՛ հայրենիքէն դուրս կը շարունակուի յանուն հայրենիքի ու հաւատքի այդ պայքարը: Վարդանանց սերունդի կեանքը և մարտիրոսութիւնը եղաւ Աստուծոյ Ս. Սեղանին ընծայուած պատարագ: Վարդանանց հերոսամարտը հանդիսացաւ ազգ և Եկեղեցի անքակտելի միութեան, միասնութեան խորհդանիշ:
Մենք այսօր կոչուած ենք պահպանելու անոնց կողմէ մեզի կուտակուած աւանդը, այլ նաեւ այն առաւելագոյն չափով ապրելու և ազնուացնելու հրամայականի առջեւ կանգնած ենք:
Առանց պատմութիւնը ուսումնասիրելու, առանց մեր հայրերու կեանքի պատմութեան իմացութեան, անկարելի է հաղորդուիլ ոչ՛ Վարդանանց ոգիի և ո՛չ ալ մեր պատմութեան ոեւէ մէկ դէպքի հետ: Պամութեան ուսումնասիրութիւնը մեզ առաջնորդելու է ինքնաճանաչման:
Վարդանանց սերունդը այսօր մեզ կը պատգամէ. «Կառչեցէ՛ք ձեր եկեղեցւոյ, պատմութեան, մշակոյթին և լեզուին. Որքա՜ն մօտ կ'ըլլաք ձեր անցեալին՝ այնքան պայծառ կ'ըլլայ ներկան և յուսավառ և փայլուն ձեր ապագան»: Այս օրերուն թէ՛ Մայր Հայրենիքի, թէ՛ Արցախի և թէ Սփիւռքի երկնակամարին վրայ երեւացող սեւ, մութ ամպերէն չվախնանք: Այսօր մեր Մայր Հայրենիքը, Արցախը և Սփիւռքը, մեր հաւատքին, հայրենասիրութեան ու միասնականութեան կարիքն ունի, որպէսզի կարողանանք տէր ու պաշտպան կանգնիլ անոնց»:
Վարդանանց ճակատամարտը կը շարունակուի նաեւ այսօր ի տես մեր ժողովուրդի ազգային գոյութեան սպառնացող բոլոր վտանգներուն: Փոխուած են ժամանակները, պարագաներն ու պայմանները. Չէ փոխուած սակայն հակառակորդին դիտաւորութիւնն ու նպատակը:
Արդարեւ իւրաքանչիւր սերունդ նկատեց թէ հայուն համար վերջ չէ գտած Աւարայրի ճակատամարտը, որովհետեւ հայուն սպառնացող վտանգը տակաւին չէ վերջացած, հետեւաբար պէտք է սերունդէ սերունդ գոյատեւէ մեր հոգեկան իմացականութեան մէջ Վարդանանց զոհաբերութեան խորհուրդը, հաւատքի ուժը, ազգային ոգին, և զօրանայ անոնց հաւատարիմ մնալու մեր ուխտը:

Հայր Մովսէս Վարդապետ Տօնանեան