Հայ եկեղեցւոյ ծէսը և ծիսակարգը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (ԾԵ)։

ԾԵ. Հաղորդում

Այսօրուան մեր հաղորդաշարի ընթացքին՝ պիտի անդրադառնանք Հայ Եկեղեցւոյ պատարագի գլխաւոր բաժիններուն:

Հայ Եկեղեցւոյ Պատարագը կ'ընդգրկէ գլխաւոր երկու մեծ խորհուրդ. մէկը՝ «Խորհուրդ չարչարանաց և մահուան Քրիստոսի», իսկ միւսը՝ «Խորհուրդ միաւորման և սիրոյ»[1]: Հետեւաբար, Սուրբ պատարագը Քրիստոնէական հաւատքի ծիսական արարողութիւններուն գերագոյն աղօթքն է:  Ինքնին Յիսուս Քրիստոս Պատարագի ժամանակ՝ քահանային միջոցաւ, հացի և գինիի անարիւն զենմամբ, որպէս բանական զոհ՝ Աստուծոյ կ'ընծայաբերուի մարդկանց մեղքերու քաւութեան և թողութեան համար:

Այսպէս, պատարագը կը սկսի առաջին հերթին հացն ու գինին սեղան (մատուցարան) հանելով: Առաքելական կանոնին համաձայն՝ «պատարագի հացը, յորում աւուր եփեսցի՝ ի նմին աւուր ելցէ ի սեղանն, և մի՛ լիցի իշխանութիւն զկնի աւուրց հանել, զի և Մովսէս ոչ պակասեցուցանէր զհացն ջերմ՝ երեսաց Տեառն»: Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչէն մեզի հասած աւանդութեան համաձայն (Դուինի ե. ժողով, 720 թ., կանոն 8), Ս. Պատարագի համար կը գործածուի անխմոր՝ բաղարջ հաց և անապակ՝ անխառն գինի: Ըստ հայ մատենագիրներու վկայութեան, սկիզբէն՝ հայոց մօտ պատարագի հացը բաղարջ կամ անխմոր եղած է, և կը հաստատեն թէ այս աւանդութիւնը հայ եկեղեցին Դ. դարէն ժառանգած ու պահպանած է: Լատին Եկեղեցին եւս անխմոր հացով կը պատարագէ: Արեւելեան եկեղեցիները առ հասարակ խմորեալ հացով կը պատարագեն. անոնք կը պնդեն՝ թէ Քրիստոս Վերջին Ընթրիքի ժամանակ պարզ հացով կատարած ըլլայ խորհուրդը: Ի բացառեալ, Մարոնիթ եկեղեցիէն որ լատինաց կը հետեւի: Պատարագի խորհուրդին մէջ՝ քահանան կը ներկայացնէ Քրիստոսը, որ կ'ընդունի սպասաւորներու ծառայութիւնը: Դպիրները ժողովուրդի անունով կը կատարեն սրբազան երգեցողութիւնը. պատարագիչ քահանայի և հաւատացեալ ժողովուրդի միջեւ միջնորդը սարկաւագն է՝ որ միաժամանակ պատարագիչին սպասաւորն է:

Հայ Եկեղեցւոյ Պատարագը բաղկացած է երեք հիմնական մասերէ, որոնք կը կազմեն մէկ ամբողջութիւն. Ա. Երախայից պատարագ: Բ. Հաւատացելոց պատարագ, Կանոն կամ բուն պատարագ: Գ. Օրհնութիւն և Արձակում: Դարերու հոլովոյթին՝ այս գլխաւոր բաժանումները անցած են զարգացման զանազան փուլերէ, որովհետեւ Եկեղեցւոյ Ս. Հայրերը անոնց խորհուրդն ու իմաստը բացայայտելու նպատակով՝ ենթաբաժանումներու ենթարկած են զանոնք, որոնք յաջորդաբար պիտի ներկայացնենք. քանզի Ս. Պատարագի իւրաքանչիւր աղօթք կամ խորհրդակատարման շարժում,  իր իմաստն ու մեկնութիւնը ունի, որ հարկ է յաւուր պատշաճի փոխանցել հաւատացեալ ժողովուրդին:

Ա. Երախայից պատարագ

Առաքելոց սահմանադրութիւնը «Երեխայից» բաժինը զետեղած է Պատարագի սկիզբը. Հայ դպրութեան տարիներուն՝ «Երախայից» բաժինը փոփոխութիւններ կրած է: Երախայից Պատարագը կ'ընդգրկէ նախապատարագը՝ Պատրաստութիւն պատարագի (զգեստաւորում, լուացում, խոստովանութիւն, նախամուտ, Նարեկացիի աղօթքը, առաջադրութիւն). և Ճաշու պատարագ կամ Ճաշու պաշտօնը  (խնկարկութիւն, ճաշու մուտք, ընթերցուածք, Հաւատամք): Պատարագի առաջին բաժինը Երախայից կը կոչուի, որովհետեւ անցեալին՝ երախաները պատարագի այդ մէկ բաժնին միայն ներկայ ըլլալու իրաւունք ունէին, մինչ շարունակութեան՝ անոնց արգիլուած էր մասնակցիլ: (Երախաները անոնք են որոնք մկրտութեան կը պատրաստուին):

Պատրաստութեան մասը կը պարունակէ քահանային զգեստաւորման աղօթքները, որոնք քահանային կողմէ կ'արտասանուին աւանդատան մէջ: Երբ քահանան աւանդատուն կը մտնէ հանդերձ սարկաւագօք եւ դպրօք. այնտեղ նախ սարկաւագներն ու այլ պաշտօնեաները կը զգեստաւորուին իւրաքանչիւրը իր աստիճանի համաձայն, արտասանելով Սաղմոս Հանդերձի՝ ՃԼԱ. (131) «Ալէլուիա, ալէլուիա. Քահանայք քո զգեցցին զարդարութիւն». իսկ պատարագիչը նախ քան զգեստաւորուիլը  կ'արտասանէ երկոտասան «Տէր ողորմեայս», և ի ծածուկ առանձնական աղօթք կը կարդայ. «Որ զգեցեալ ես զլոյս որպէս հանդերձ, Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս»: Այնուհետեւ, պատարագիչ քահանան կը զգեստաւորուի սրբութեան հանդերձով, իւրաքանչիւրին վրայ աղօթք ընելով: Պատարագիչ քահանան առաջին հերթին սպիտակ շապիկ կը հագնի. նախկին հանդերձները հանելը և աւելի պայծառները հագնիլը կը խորհրդանշէ հին, մեղաւոր մարդը մերկանալ, նորը՝ այսինքն Քրիստոս զգենուլը: Այս պահուն՝ դպրաց դասը յոտնկայս, եկեղեցւոյ փոքր ատեանին մէջ կամ վերնատունը կը սկսի «Խորհուրդ Խորին» զգեստաւորութեան շարականը երգել ի ձայն, որ ԺԳ. դարուն Խաչատուր Տարօնացիի կողմէ յօրինուած է: Իսկ եթէ պատարագիչը Կաթողիկոս է կամ եպիսկոպոս, երգչախումբը փոխան «Խորհուրդ խորին» շարականի կ'երգէ. «Հրաշափառ Աստուած»:

[1] Յակոբեան, Գրիգոր,  Ներսէս Լամբրոնացի, Երեւան 1971, Էջ 218: