Տօն Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ելն ի Վիրապից։

Սա Հայ եկեղեցու մեծ տօներից մէկն է, որը յիշատակւում է Սբ. Հռիփսիմեանց եւ Սբ. Գայանեանց տօներին յաջորդող շաբաթ օրը

Տօնի խորհուրդը եւ պատմութիւնը

Հայ ժողովրդի համար շրջադարձային եղաւ 301թ.ը: Հայաստանը առաջին հեթանոս երկիրն էր, որը այդ թուականին քրիստոնէութիւնը հռչակեց որպէս պետական կրօն: Հայ պատմագրութեան համաձայն, երբ 287 թուականին Տրդատը հռոմէական զօրքի օգնութեամբ վերադառնում է Հայաստան վերագրաւելու իր հօր գահը, ճանապարհին զոհեր է մատուցում Անահիտ հեթանոսական աստուածուհու մեհեանին: Իր զինակիցներից Գրիգորը, քրիստոնեայ լինելով, հրաժարւում է զոհ մատուցել: Այդ ժամանակ Տրդատին յայտնի է դառնում նաեւ, որ նա իր հօր` Խոսրով Բ.ին սպանող Անակ իշխանի որդին է: Տրդատը հրամայում է նրան փակել Արտաշատի ստորերկրեայ բանտում` Խոր Վիրապում, որը սահմանուած էր մահապարտների համար: Գրիգորը այստեղ փակուած մնում է 13 տարի:

Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ելքը վիրապից նշանակալի իրադարձութիւն է.այդ առանցքային հանգրուանից սկիզբ առաւ քրիստոնէութեան լայն տարածումը Հայաստանում:

Ըստ պատմութեան, հայոց Տրդատ արքան Հռիփսիմէին, Գայանէին եւ միւս կոյսերին սպանել տալուց յետոյ ծանր հիւանդանում է: Տրդատը որսի գնալիս կառք էր նստել: Եւ հենց այդ պահին էլ նրան «Տիրոջ պատուհասը հասաւ». նա իր մարդկային կերպարանքից զրկուեց եւ նմանուեց վայրի խոզի: «Այնուհետեւ, մտնելով եղեգնուտը, խոտաճարակ դարձաւ, անզգայութեամբ դաշտերում կրծելով իր մերկ մարմինը», գրում է Ագաթանգեղոսը: Նրա հետ միասին հարուածներ ստացան նաեւ թագաւորի բոլոր մերձաւորները, ծառաներն ու սպասաւորները: Այս վիճակը տրտմութիւն եւ խոր մտահոգութիւն առաջացրեց ողջ պալատականների եւ հայոց ազգի շրջանում: Այդ ժամանակ լուսեղէն մի տեսիլք երեւաց Տրդատի քրոջը` Խոսրովիդուխտին, եւ ասաց նրան. «Ձեզ հասած հարուածներից չէք բժշկուի, եթէ Արտաշատի Խոր Վիրապից չհանէք այնտեղ նետուած Գրիգորին: Նա կը գայ եւ կ’ուսուցանի ձեզ` ինչպէս բժշկուել ցաւերից»: Երբ այդ մասին Խոսրովիդուխտը պատմեց նախարարներին, նրանք ընտրեցին Օտա անունով նախարարին եւ ուղարկեցին Արտաշատ, ուր 13 տարի առաջ վիրապն էր իջեցուել Տրդատի հրամանով մահուան դատապարտուած Գրիգորը: Երկար հաստ պարաններ իրար կապելով` իջեցրին գուբը: Ապա բարձր ձայնով աղաղակեց նախարարը. «Գրիգո՜ր, եթէ ողջ ես` դո՛ւրս արի, որովհետեւ քո Տէր Աստուածը հրամայեց հանել քեզ այդտեղից»: Գրիգորը անմիջապէս ոտքի կանգնեց, ամուր բռնեց պարանը եւ այն շարժեց: Պալատականների ծաղրն ու ծիծաղը զարմանքի վերածուեց, իսկ զարմանքը` վախի: Նրան փոսից հանեցին եւ տարան Վաղարշապատ:

Պատմութիւնն ասում է, որ Գրիգորը աղօթքով ու պաղատանքով Աստծուց թագաւորի համար բժշկութիւն է խնդրում: Արքան ապաքինւում է` դառնալով Գրիգոր Լուսաւորչի քրիստոնէական քարոզչութեան լծակիցը:

Հայոց հողում կործանւում են հեթանոսական տաճարները, որոնց տեղերում բարձրացւում են Տէրունական խաչեր: Քրիստոնէութիւնը հռչակւում է հայոց պետական կրօն: Մեծաշուք հանդիսաւորութեամբ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչն ուղարկուում է Կեսարիա, ուր ձեռնադրւում է Հայաստանեայց Սուրբ եկեղեցու առաջին հովուապետ:

Ամբողջ Հայոց երկրում սկսուեց քրիստոնէական քարոզչութիւնը: Սբ. Գրիգորի կամքով եւ թագաւորի հրամանով երկրի տարբեր նահանգներից, գաւառներից մանկահասակ երեխաներ բերեցին, որպէսզի հմուտ ուսուցիչները կրթեն նրանց: Շէն ու անշէն շատ վայրերում վանականների բազում խմբեր ստեղծեց։

Սբ. Գրիգորը իր աշակերտներից արժանաւորներին մինչեւ եպիսկոպոսական աստիճանի հասցրեց ու ձեռնադրեց:

Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչը թողել է մատենագիտական ժառանգութիւն: Նրա անունով մեզ է հասել «Յաճախապատում» գիրքը, որը պարունակում է քսաներեք ճառ: Դրանք բովանդակում են հաւատի եւ քրիստոնեավայել վարքի բացատրութիւնները: Ագաթանգեղոսը յիշատակում է նաեւ «Վարդապետութիւն սրբոյն Գրիգորի» գրուածքը:

ԼԻԼԻԹ ՄԿՐՏՉԵԱՆ
Տ. ՅՈՎՍԷՓ ՔՀՆՅ. ԳԱԼՍՏԵԱՆ

Քաղուած «ՄԱՍԻՍ»էն